Người Mông bản Noong Quang, xã Khoen On tiến hành nghi lễ cúng tổ tiên.

Ông Giàng A Câu, người Mông xã Ma Quai, huyện Sìn Hồ cho chúng tôi biết: Thờ cúng tổ tiên là nghi lễ quan trọng, có từ rất lâu đời. Người Mông thường cúng tổ tiên khi vào nhà mới, lễ cưới, lễ cơm mới, lễ đặt tên cho trẻ.... Ông cũng kể lại các công việc liên quan đến việc thờ cúng tổ tiên dịp năm mới như sau: Trước tiên, chủ gia đình thực hiện việc quét dọn dẹp sạch sẽ nhà cửa chu đáo để cúng mời tổ tiên về ăn tết. Nơi thờ cúng tổ tiên là nơi linh thiêng, chỉ có chủ gia đình mới được làm chủ lễ cúng mời tổ tiên và cũng chỉ có con trai mới được đến gần và dọn dẹp. Chủ nhà vào rừng chặt một cây tre thẳng đẹp, không gẫy ngọn về chẻ thành nan, các nan được buộc chặt một đầu lại làm tay cầm, dùng làm chổi để quét mạng nhện ở tấm vách hậu, quét đến các buồng ngủ rồi cuối cùng mới được quét ở khu vực bếp. Toàn bộ mọi thứ rác mang ra đổ ở đầu bản để lấy may. Tiếp đó là mua giấy dó nhờ người cao tuổi hoặc có uy tín trong bản trang trí nơi thờ cúng. Người này sẽ cắt giấy thành hình các con vật, dùng mực xanh, đỏ trộn với nước cơm phết lên, rồi dán lên vách hậu thuộc gian giữa của gia đình. Người Mông cho rằng việc dán các con vật như vậy để năm mới họ chăn nuôi phát triển.

Đêm trước ngày mồng 1 tết hầu như tất cả các gia đình đều thịt gà trống để cúng tổ tiên. Trên mâm đồ cúng thường có bát hương (đặt ở mép sau chiếc bàn sát với vách), thịt gà, bánh dày, cơm, thịt lợn, 01 chiếc bát, 01 chén rượu. Chủ nhà rót rượu vào các chén, sau đó đốt hương, sau đó ngồi vào phía trước mâm, khấn mời tổ tiên ăn tết. Tất cả vợ con cháu ngồi ở đằng sau, mặt ngoảnh về phía mâm cúng theo chủ nhà.

…làm bánh dầy để cúng tổ tiên.

Nội dung bài khấn đại ý như sau: Một năm qua con cháu làm ăn chăm chỉ, vất vả, nhưng nhờ có tổ tiên trông coi phù hộ nên có được các thức ăn ngon. Con cháu làm thịt lợn, thịt gà, làm bánh, thổi cơm, có rượu, thứ nào cũng đẹp cũng ngon, mời ông bà (tổ tiên) chứng kiến tấm lòng hiếu thảo của con cháu, phù hộ cho con cháu khoẻ mạnh, chăn nuôi, trồng cây phát triển, để sang năm làm nhiều thức ăn ngon hơn để cúng ông bà. Cúng xong, đồ ăn được bày ở gian giữa nhà và ăn uống vui vẻ.

Còn theo ông Vừ A Chay, người Mông ở bản Noong Quang, xã Khoen On, huyện Than Uyên thì để cúng tổ tiên trong các dịp lễ và đón năm mới chủ nhà phải chuẩn bị giấy bản, gà, hương, tiền vàng để làm nơi thờ mới vào ngày 30 tết. Giấy bản được cắt thành hình chữ nhật, có trang trí viền mép giấy, dán lên bức tường hậu gian giữa. Sau đó chủ nhà bắt 1 con gà trống, cầm hai tay đứng khấn cúng trước nơi thờ tổ tiên. Trong lời cúng, ngoài mời tổ tiên về ăn tết thì thường kể về sự nghiệp của tổ tiên, các quy ước của dòng họ để sau mỗi lần thực hiện nghi lễ này hình ảnh của tổ tiên lại được khắc sâu vào trong tâm trí của mỗi thành viên trong gia đình, cùng với đó nhắc nhở con cháu thực hiện tốt quy ước dòng họ, chăm chỉ học tập, công tác cũng như lao động sản xuất...

Tìm hiểu chúng tôi được biết thêm, các ngành Mông ở các vùng khác nhau hay các dòng họ lại có quy định thờ các đời khác nhau. Họ Vàng thờ 1 đời, họ Vừ thờ 3 đời, họ Hờ thờ 2 đời, họ Giàng thờ 4 đời (bố, ông, cụ, kỵ)… Thời gian cúng cũng khác nhau, có thể cúng trưa, chiều 30 tết, song hầu hết là cúng vào thời khắc giao thừa giữa năm cũ và năm mới. Có những ngành Mông ngày mồng 3 tết, chủ nhà cúng tổ tiên 1 lần nữa để kết thúc tết.

Dù cách làm, thời gian có khác nhau song cúng tổ tiên của đồng bào Mông đều thể hiện sự tôn kính, tưởng nhớ ông bà, cha mẹ, cầu mong sự phù hộ, che chở từ những người đã khuất cho người sống gặp may mắn, an lành. Đây là nét văn hóa truyền thống tốt đẹp, cần được gìn giữ và phát huy.