Du khách đến dâng hương Đền Hùng. Ảnh tư liệu

Theo số liệu kiểm kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ, toàn tỉnh có 326 di tích thờ Hùng Vương, vợ con, tướng lĩnh và các nhân vật liên quan đến thời đại Hùng Vương trải rộng ở các địa phương trong tỉnh, trong đó Đền Hùng là trung tâm thực hành tín ngưỡng lâu đời nhất.

Nếu lấy Đền Hùng làm tâm điểm và mở rộng ra xung quanh với bán kính vài chục km, ta thấy dày đặc các giá trị văn hóa phi vật thể và vật thể: Đó là kho tàng văn hóa dân gian với biết bao truyền thuyết lịch sử, tục hèm thờ cúng, nghi thức lễ hội, trò diễn hội làng... liên quan đến thời đại Hùng Vương được lưu truyền từ đời này sang đời khác.

Từ huyền thoại lịch sử về Cha Lạc Long Quân kết duyên cùng Mẹ Âu Cơ sinh ra đồng bào ta trong "Bọc trăm trứng", đến những việc trọng đại quốc gia: Chọn đất đóng đô, cầu người hiền tài giúp vua giúp nước đánh  giặc ngoại xâm, chọn người kế vị, cầu mùa màng tốt tươi đến việc thường ngày: dạy dân cấy lúa, chăn tằm ươm tơ, làm bánh  nấu mật, ca hát giao duyên... Mỗi một truyền thuyết đều gắn với một địa danh, một lễ hội cụ thể ở vùng Đất Tổ.

Đến Phú Thọ,  nghe các câu chuyện kể về thời các Vua Hùng, xem các di vật khảo cổ ta có thể hình dung một cách rõ nét về cuộc sống sinh hoạt, lao động sản xuất, đánh giặc giữ làng, và nhiều phong tục tập quán của ông cha ta từ buổi đầu dựng nước.

Ngoài tín ngưỡng và lễ hội Đền Hùng, còn có những lễ hội dân gian rất đặc sắc gắn với các thời đại Hùng Vương liên quan tới Đền Hùng và vùng phụ cận của Đền Hùng: Xã Hy Cương có tục thờ phồn thực nông nghiệp cầu mong sự sinh sôi qua việc thờ cúng "Đá Ông, Đá Bà" trên đỉnh núi Trọc; ngày 25 tháng Năm âm lịch, Hy Cương có lễ "Hạ điền", diễn lại tích Vua Hùng cùng dân cấy lúa. Xã Chu Hóa và Hy Cương còn có chung tục lệ "Rước tiếng hú" và chạy "Tùng dí" vào đêm giao thừa; lễ hội "Rước Chúa Gái về nhà chồng" tổ chức vào ngày 15 tháng Giêng âm lịch.

Thanh Đình là một xã có nhiều lễ hội nhất của tỉnh Phú Thọ, ngay trong tháng Giêng bắt đầu từ ngày mở của đình làm lễ "Rước giải" phản ánh cuộc sống của cư dân nông nghiệp với nghề chăn thả gia súc và đánh cá; ngày mồng 4 có lễ "Rước ông Khưu, bà Khưu" là nghi thức phồn thực cầu mong sự sinh sôi của con người và mùa màng; ngày 22 có lễ hội "Tế Thánh" theo tích Tản Viên đánh giặc; ngày 23: lễ hội "Hú cờ", theo tích Ngọc Hoa đi đón Sơn Tinh…

Những hình thức sinh hoạt văn hóa trong hội đám của các làng xã xung quanh khu vực Núi Hùng thường gắn với các loại hình khác như: các trò diễn vui khỏe, đua tài thi khéo, các trò múa và trình nghề, các trò diễn mang hình thức sân khấu dân gian, vui chơi có hội ném còn, hội đu tiên...Tiêu biểu là hội vật thôn Vĩnh Mộ (Cao Xá), xã Kinh Kệ, xã Cổ Tiết, hội phết Hiền Quan, hội cầu giỏ xã Vực Trường, hội gói, nấu bánh chưng xã Hùng Lô, giã bánh giầy Bạch Hạc...

Tái hiện nghi thức dâng lễ vật lên Vua Hùng. Ảnh tư liệu.

Trong quá khứ Lễ hội Đền Hùng là sự tập hợp của các hoạt động thờ cúng vui chơi, ngày hội Đền Hùng được tổ chức long trọng in đậm dấu ấn trong tâm thức của người dân Phú Thọ và đồng bào cả nước. Đối với người Việt Nam, Lễ hội Đền Hùng có một tầm quan trọng đặc biệt.

Xa xưa ở Đền Thượng trong khu Di tích lịch sử Đền Hùng tương truyền các Vua Hùng lập đàn tế trời và hạt thóc thần, các cụ cao niên ở xã Hy Cương thường vẫn gọi là “Thóc thờ”. Nghi thức thờ  “Thóc thần” còn được bảo lưu trong tục thờ “Cụm lúa thần” cùng với nghi thức thờ “Sinh thực khí” ở thôn Trẹo, xã Hy Cương và ở xã Tứ Xã (huyện Lâm Thao)... Núi Nỏn trong khu Di tích lịch sử Đền Hùng hiện nay vẫn còn hòn đá thờ hình cối xay gọi là đá Ông chồng, Bà chồng.

Trở lại lễ hội Đền Hùng từ những nét đẹp nguyên sơ ở các hội làng vùng Đất Tổ, nhất là các lễ hội vùng phụ cận Đền Hùng, ngành Văn hóa đã chọn lọc đưa vào chương trình tổ chức Giỗ Tổ Hùng Vương -  Lễ hội Đền Hùng trên nguyên tắc bảo đảm tính dân tộc và hiện đại với quy mô ngày càng mở rộng để đáp ứng tâm nguyện của đồng bào cả nước mỗi khi về Đền Hùng.

Có khá nhiều hạng mục công trình ở trong khu vực di tích đã được mở rộng, nâng cấp, bổ sung để tạo một không gian lớn theo Quy hoạch mở rộng khu di tích lịch sử Đền Hùng đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 48/QĐ-TTg ngày 30/3/2004 để tổ chức nhiều hoạt động văn hóa thể hiện những nét đẹp tiêu biểu của các vùng văn hóa Việt Nam: Vùng Kinh Bắc, vùng miền Trung, vùng Tây Nguyên, vùng Nam bộ trong những ngày Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng.

Du khách về thăm Đất Tổ - Lễ hội Đền Hùng 2015. Ảnh: Phan Tuấn

Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng trước đây, hiện nay và mai sau luôn là điểm tựa tâm linh của muôn người đất Việt. Hành hương về Đền Hùng là niềm tin thiêng liêng và sâu lắng trở về với cội nguồn dân tộc, điều đó làm cho chúng ta thêm tự hào về truyền thống và lịch sử văn hóa tổ tiên cha ông để lại, càng phải nghĩ suy đến trách nhiệm tiếp tục giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa, để làm cho nó có sức sống mãnh liệt lâu bền không chỉ cho hôm nay mà cả muôn đời sau, như lời Bác Hồ muôn vàn kính yêu đã dạy “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”.